Psychoedukacja

Lekarz nie leczy złamania nogi, choroby nerek, płuc, serca, lecz chorego ze złamaną nogą, chorego z uszkodzeniem nerek itp. Nie chodzi tu o odmianę słów, lecz o praktyczną i dość banalną uwagę, że leczymy chorego człowieka, a nie chory narząd. Złamanie kończyny identyczne w lokalizacji stanowi inny problem lekarski u dwudziestoletniego chorego, niż u siedemdziesięcioletniego. Podobnie nie możemy mówić o chorobach „psychicznych” w przeciwstawieniu do chorób „somatycznych”. Pojęcie „chorej duszy” jest równie fałszywe jak pojęcie „chorego ciała”. Mamy do czynienia nie z chorym ciałem czy chorą duszą (psychiką), ale z chorym człowiekiem.

Antoni Kępiński, „Rytm życia”

Psychoterapia jest to zastosowanie metod oddziaływania psychologicznego, które są ukierunkowane na zmianę zachowania, sposobu przeżywania i spostrzegania rzeczywistości. Docelowe zmiany muszą zostać uznane za pożądane przez pacjenta i psychoterapeutę. Psychoterapeuta stosuje metody psychoterapii w sposób świadomy i celowy, a metody te powinny posiadać naukowe ugruntowanie teoretyczne i empiryczne. Psychoterapia jest ukierunkowana na pomoc osobom, które doświadczają objawów zaburzeń psychicznych (np. depresji, nasilonego niepokoju) oraz osobom, które nie doświadczają objawów uznawanych w psychiatrii za niezdrowe, ale doświadczają potrzeby pomocy psychologicznej związanej z ich sytuacją życiową

Kiedy rozkłada nas choroba – pojawia się gorączka, kaszel, ból brzucha albo inne niepokojące objawy – często, zamiast iść prosto do lekarza, wybieramy drogę na skróty i o diagnozę pytamy „wujka Google”. W końcu to „specjalista” niemalże idealny – darmowy, dostępny o każdej porze dnia i nocy. Niestety, często na tym jego zalety się kończą. Internetowy doradca prezentuje w odpowiedzi na zapytanie chorego tysiące najróżniejszych diagnoz (od przeziębienia aż po rzadkie choroby śmiertelne), wśród których trudno jest znaleźć tę najbardziej prawdopodobną.

Osoba, która nie miała do tej pory do czynienia z nauką psychologii i zawodem psychologa może poczuć się nieco zagubiona zauważając, że na stronach poświeconych temu zagadnieniu pojawia się wiele określeń na, wydawałoby się, jeden, ten sam zawód. Oprócz podstawowego „psychologa” znajdziemy także „psychologa klinicznego”, czy „psychoterapeutę”. Czy te osoby mają taką samą wiedzę, czym się zajmują, czym się od siebie różnią? Na te pytania postaram się odpowiedzieć, przedstawiając również ścieżkę naukową i zawodową, którą musiały przebyć konkretne osoby, aby uzyskać taki tytuł.

Nerwice, zwane także zaburzeniami lękowymi dotyczą coraz większej części populacji. Ich rodzajów jest bardzo wiele – lękowa, natręctw, hipochondryczna, depresyjna – i świetnie ukrywają się pod przykrywką innych chorób dając odpowiednie objawy somatyczne. Według badania EZOP – pierwszego w Polsce badania epidemologicznego zaburzeń psychicznych przeprowadzonego zgodnie z metodologią Światowej Organizacji Zdrowia - szacuje się, że w Polsce na zaburzenia nerwicowe cierpi około 10% społeczeństwa.

Świr. Wariat. Nienormalny. Pewnie nie raz słyszałeś, gdy ktoś używał podobnych słów w stosunku do znajomego, który go zdenerwował, gburowatego szefa, który wydał polecenie nie do wykonania czy osoby uprawiającej wyjątkowo ryzykowną dyscyplinę sportową. Czy to coś niestosownego? Obraźliwego? Czy określenia te są przejawem dyskryminacji osób chorych psychicznie? Czy mogą negatywnie wpływać na rzeczywistość, w której żyją? Czy są w stanie utrudnić lub uniemożliwić im proces zdrowienia?

Prawdopodobnie w pierwszej chwili odpowiedziałbyś, że nie. To przecież niewulgarne określenia, których powszechnie używa się w stosunku do osób, których zachowanie wydaje się nieracjonalne, ryzykowne, absurdalne. W rzeczywistości jednak jest to jeden z najpowszechniejszych i najbardziej tolerowanych społecznie rodzajów stygmatyzacji, z którym na co dzień spotykają się osoby chore psychicznie. Co gorsza – nie jedyny.

8 maja w Sali Marmurowej Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie odbył się pierwszy w Polsce Kongres Zdrowia Psychicznego, a następnie „Marsz o Godność” w obronie praw osób chorujących psychicznie. Chociaż w wydarzeniu wzięły udział setki osób, media na ten temat mówiły niewiele, a dziś – poza oficjalną stroną KZP i jednym portalem informacyjnym - trudno znaleźć o przemarszu jakiekolwiek informacje. Nienagłaśnianie go wydaje się niepokojące, ponieważ kwestia jakości i dostępności leczenia psychiatrycznego oraz opieki psychologicznej może dotyczyć nie tyko znajomych czy członków naszych rodzin, ale także nas samych.

Pomysł na organizację kongresu i marszu narodził się na przełomie roku 2014 i 2015, kiedy okazało się, że Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego ma zostać zlikwidowany w procesie legislacyjnym nad Ustawą o Zdrowiu Publicznym.Wzburzone tym pomysłem środowiska psychiatryczne, psychoterapeutyczne i psychologiczne podjęły stanowcze kroki mające na celu zatrzymanie tego procesu. Ostatecznie udało się powstrzymać likwidację NPOZ.

Nawyki, przyzwyczajenia, rutyny, maniery, zwyczaje - to słowa opisujące to samo zjawisko, które jest nam wszystkim dobrze znane. Każdy z nas codziennie powtarza co najmniej kilka swoich przyzwyczajeń, choć nierzadko nie zwracamy nawet uwagi na ich wykonywanie. Myślę, że zdecydowanej większości z nas zdarzyło się po wyjściu na ulicę poważnie zastanowić się nad tym, czy zamknęliśmy mieszkanie na klucz. Nie mogąc przypomnieć sobie czy to zrobiliśmy, wracamy się pod drzwi i okazuje się, że pomimo braku wspomnienia o wykonaniu tej czynności - mieszkanie jest zamknięte. Ten przykład bardzo dobrze obrazuje definicję nawyków - są to zautomatyzowane czynności, sposoby zachowania i reagowania, które nabywamy poprzez ćwiczenie.

Nawyki bardzo często pomagają nam w życiu. Chociażby powyższy przykład z zamykaniem drzwi - nie musimy obawiać się, że nawet, gdy się spieszymy zapomnimy przekręcić klucz w zamku. Wiele jest jeszcze innych przykładów pozytywnych rutyn - mycie zębów, wypijanie butelki wody w ciągu dnia, gaszenie światła przy wychodzeniu z pomieszczenia. Z wykonywania takich czynności w sposób automatyczny możemy się tylko cieszyć.

Proces diagnostyczny jest skomplikowany i czasochłonny. Wymaga sprawnej analizy wielu danych zebranych podczas obserwacji i szczegółowego wywiadu z pacjentem, badania obrazowego lub testowego. Mimo to, trafność stawianych diagnoz jest często niedoskonała a badacze wciąż pracują nad tym, aby była ona większa (O’malley, Cook, Price, Wildes, Hurdle, Ashton, 2005). Toteż, jeśli czasami nawet rzetelny proces diagnozy nie daje pewności, co do trafności rozpoznania, czy jest możliwe, aby postawić dobrą diagnozę w przypadku osób, które znamy jedynie z mediów? I czy psychiatrzy oraz psycholodzy są do tego uprawnieni?

W 2016 roku powstał manifest, w którym stwierdzano, że u Donalda Trumpa obserwuje się „zaburzenia wielkościowe, brak empatii i złośliwy narcyzm”. Pod taką diagnozą ówczesnego kandydata na prezydenta Stanów Zjednoczonych podpisało się 2600 psychiatrów i psychologów amerykańskich. Tym samym specjaliści ci złamali zasadę Goldwatera.

Ktoś mądry powiedział mi kiedyś, że czasami należy mówić rzeczy (dla nas) oczywiste, co było zupełnie nieoczywiste i bardzo potrzebne. Dlatego ja dzisiaj też zacznę od rzeczy oczywistych. Pacjent nie jest pacjentem w pierwszej kolejności - jest matką, synem, czy mężem, przełożoną lub podwładnym. A na początku zawsze jest człowiekiem. Co więcej, człowiekiem nigdy być nie przestaje.

Dlatego każdy posiada prawa przyznane mu na mocy Rozdziału II Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. oraz Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Są to m.in.: prawo do ochrony życia, prawo do nietykalności osobistej, prawo do obrony, prawo do rzetelnego sądu, prawo do prywatności, prawo do nauki czy dostępu do opieki zdrowotnej.

Oczywistym jest, że procesowi terapeutycznemu towarzyszy mnóstwo emocji – w końcu terapia to swego rodzaju podróż w głąb siebie, której celem jest między innymi lepsze poznanie i zrozumienie swojego wewnętrznego Ja. Aby to osiągnąć trzeba otworzyć się przed drugą osobą i zwierzyć z najgłębszych i najbardziej intymnych doświadczeń, pragnień i uczuć. Psychoterapeuta jest w tym procesie postacią kluczową, ponieważ pełni rolę „przewodnika” - wskazuje, ale nie narzuca, wspiera i komentuje, ale nie daje gotowych rozwiązań, konfrontuje i pomaga zmieniać świadome i nieświadome aspekty tego, jak postrzegamy siebie, ludzi i świat.

Na pytanie o sposób porowadzenia psychoterapii i poziom kompetencji polskich psychoterapeutów w sposób systematyczny i możliwie szczegółowy próbowali odpowiedzieć pracownicy Wydziału Psychologii UW. Wyniki ważnego badania, w którym dokonali przeglądu praktyki psychoterapeutycznej w Polsce, zostały właśnie opublikowane (1).

Przeglądając gazety czy Internet można dostrzec, że stosunek Polaków do przyjmowania uchodźców jest co najmniej niechętny. Swoją antypatię tłumaczymy tym, że wpuszczając ich do kraju wpuścimy tym samym terrorystów, że po przyjeździe zabiorą nam miejsca pracy, że będą atakować Polki. Z pomocą mediów stawiamy znak równości między islamem a terroryzmem, między uchodźcami a imigrantami, między cudzoziemcami a przestępcami.

Odsetek osób chorujących na schizofrenią na całym świecie jest taki sam i wynosi 1%. Bez względu na to w jakim zakątku świata się urodziliśmy szansa, że zachorujemy jest taka sama. Inaczej jest jednak z wychodzeniem ze schizofrenii. Co może być zaskakujące, lepsze rokowania na powrót do zdrowia dotyczą osób z krajów rozwijających się (np. Mołdawia, Boliwia, Albania) niż krajów rozwiniętych (np. USA, Wielkiej Brytanii, Niemiec).

W sobotę 14 maja 2016 roku w Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie odbyła się konferencja pod tytułem „Na pograniczu psychozy”, pierwsza edycja cyklu „Praktyczne aspekty pracy psychoterapeutycznej”. Konferencja była organizowana przez Polskie Towarzystwo na rzecz Psychologicznego i Społecznego Podejścia do Psychoz (Polski oddział ISPS), Instytut Analizy Grupowej „Rasztów”, Ośrodek Psychoterapii i Psychiatrii PSYCHE PLUS oraz Akademię Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej.

Wyobraźmy sobie następującą sytuację. Jesteśmy w restauracji. Przy stoliku obok siedzi kobieta. Spogląda na telefon, potem na zegarek, wypatruje przez okno. Wszystko robi bardzo szybko. Po pewnym czasie przychodzi mężczyzna, który uśmiecha się do niej szeroko, jednak ona tego nie odwzajemnia, jest wzburzona, zaczyna żywo gestykulować, nadmiernie głośno mówić, ma napiętą twarz. Spodziewamy się, że kobieta czekała na mężczyznę, a ten się spóźnił. Zachowywała się nerwowo już przed jego przybyciem – być może się niepokoiła. Gdy przyszedł, zaczęła robić mu wyrzuty. Pewnie czuła dużą złość, tym bardziej, że twarz mężczyzny nie wyrażała żalu czy poczucia winy.

Warszawa to nowoczesne miasto, które oferuje wiele możliwych ścieżek rozwoju, wysoki komfort życia, dostęp do wielu atrakcji. Jednocześnie wielu kojarzy się przede wszystkim z pędem, gwarem, hałasem, z niekończącym się wyścigiem szczurów. Bodźce, które oddziałują na przeciętnego Warszawiaka są bardziej zróżnicowane i nasilone niż w przypadku przeciętnego Polaka. Można zatem przypuszczać, że specyfika trudności psychicznych doświadczanych przez mieszkańców stolicy będzie nieco odmienna. Jednocześnie wydaje się, że większa będzie dostępność specjalistycznej opieki w tym zakresie.

Generalnie nie lubię oglądać telewizji. Chwilami jestem nawet wdzięczna moim dzieciom, które głośno protestują, kiedy staram się słuchać rozmów kolejnych ekspertów i polityków. Wyłączam TV. Odcinam się wtedy od rzeczywistości zewnętrznej i zanurzam w świat wyobraźni małych ludzi. Zamieniam świat realny na świat fantazji… I przy tym nie mam wątpliwości, która rzeczywistość jest bardziej prawdziwa.

Schizofrenia wielu osobom kojarzy się głównie z objawami wytwórczymi – urojeniami, myślami prześladowczymi, tworzeniem własnej rzeczywistości i uciekaniem w nią. Tymczasem jest to jedna ze stron schizofrenii – może bardziej spektakularna, budząca zaciekawienie, fascynację, lęk; być może dlatego że tak różna, trudna do wyobrażenia dla osób, które nigdy nie doświadczyły objawów psychotycznych. Ale te objawy to tylko część doświadczeń związanych z chorobą. Dzięki lekom przeciwpsychotycznym można dziś znacząco zredukować objawy pozytywne i zmniejszyć częstość nawrotów epizodów psychotycznych. Ale codzienność, nawet przy nieobecności tych objawów, jest trudna. Jak bardzo?

Pierwszymi skojarzeniami pojawiającymi się w odpowiedzi na hasło "schizofrenia" są towarzyszące tej chorobie objawy pozytywne - omamy i urojenia. Na wielu płaszczyznach zmieniają one sposób odbioru rzeczywistości osoby dotkniętej psychozą oraz wywołują niezrozumienie i lęk otoczenia. Faza ostrej psychozy z nasilonymi omamami i urojeniami nie trwa zazwyczaj zbyt długo. Ustępujące objawy wytwórcze powodują wysunięcie się na pierwszy plan innych trudności: specyficznych zaburzeń poznawczych i spadku aktywności. Szczególnie istotnym, chociaż często pomijanym problemem dotykającym chorych, jest przejmujące poczucie samotności [1].

W ciągu ostatnich kilku dekad znacznie zmieniło się dychotomiczne postrzeganie biologicznego i psychologicznego podłoża zaburzeń psychicznych.Niegdyś sądzono, że zaburzenia o podłożu psychologicznym należy leczyć za pomocą psychoterapii, natomiast biologicznym za pomocą leków. Współczesne myślenie zarówno o etiologii zaburzeń jak i sposobach ich leczenia uwzględnia oba wymienione aspekty funkcjonowania człowieka.

W większości z nas wiadomość, że nasz sąsiad czy przyjaciel słyszy głosy, wywołałaby prawdopodobnie niepokój, a następnie podejrzenie choroby psychicznej. Nie bylibyśmy odosobnieni w takiej reakcji. Słyszenie głosów jest wymieniane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne jako jeden z objawów schizofrenii, psychozy afektywnej lub zaburzeń dysocjacyjnych.Bezkrytyczne traktowanie tych wytycznych może jednak prowadzić do kuriozalnych sytuacji [1].

Celem tego krótkiego eseju jest zwrócenie uwagi na problem, z którym spotyka się wiele osób cierpiących na schizofrenię – utożsamieniem ich osoby z chorobą. Inspiracją do podjęcia tego tematu stały się moje obserwacje, dotyczące tego, jak w mediach (telewizji, wiadomościach, Internecie, prasie) mówi się o osobach cierpiących na schizofrenię, a także to, jak rozumiana (a raczej: jak bardzo nie rozumiana lub błędnie rozumiana) jest choroba przez tych, którzy nie interesują się osobiście tematem zdrowia i zaburzeń psychicznych. Problem ten stał się na tyle palący, że obecnie w środowisku naukowców i klinicystów odchodzi się od określania osób z diagnozą schizofrenii za pomocą określenia „schizofrenik”.

“Nerwica” to słowo występujące w powszechnym użyciu; mianem „znerwicowanej” potocznie określa się osobę reagującą nerwowo, zestresowaną czy impulsywną. „Nerwica” to również termin medyczny odnoszący się do bardzo różnorodnej grupy zaburzeń. Został on wprowadzony przez szkockiego lekarza Williama Cullena pod koniec XVIII w., a popularność zyskał wraz z rozwojem psychoanalizy. Początkowo szeroko wykorzystywany, obecnie jest używany coraz rzadziej na rzecz określenia „zaburzenia lękowe”. Głównym wkładem Freuda i psychoanalityków w zdefiniowanie nerwic było podkreślenie ich psychogennego, a nie neurologicznego podłoża [1].

Dla wszystkich Czytelników bloga PSYCHE PLUS przygotowaliśmy listę konferencji i wydarzeń tematycznie powiązanych z zagadnieniami z dziedziny psychologii w tym przede wszystkim psychoterapii, które odbędą się jeszcze w maju b.r. w Warszawie. Wydarzenia podzieliliśmy na trzy kategorie: (1) dla profesjonalistów, (2) organizowane przez studentów dla studentów (ale nie tylko) oraz (3) wydarzenia popularno-naukowe oraz uporządkowaliśmy je chronologicznie. Zachęcamy do aktywnego udziału!

Gdy pewnego dnia, kilka lat temu, okazało się, że mój dobry znajomy (dla ułatwienia nazwę go Jankiem*), w trybie nagłym trafił do szpitala psychiatrycznego, byłam w szoku. Nie znałam wtedy żadnej innej osoby, która doświadczyła psychozy, a tym bardziej takiej, u której zdiagnozowano schizofrenię (albo nie wiedziałam, że znam).

Gdy myślimy o problemach osób w starszym wieku, jednymi z pierwszych skojarzeń są zapewne choroby somatyczne czy obniżająca się sprawność fizyczna. Mniej oczywista może być myśl, że seniorzy stosunkowo często borykają się z depresją. Badania wskazują, że ten problem dotyka 8% - 15% osób po 65. roku życia.

Książka „Życie wypuszczone z rąk”, która niedawno ukazała się w Polsce, jest nie tylko biografią znakomitego niemieckiego bramkarza Roberta Enke, ale także źródłem informacji na temat potencjalnie śmiertelnej choroby jaką jest depresja. Zainteresowanych zachęcam do sięgnięcia po książkę, a także do przeczytania wywiadu z jej autorem – Ronaldem Rengiem .

Osoby, które doświadczyły choroby psychicznej różnie o tym myślą. Nie da się jednak nie myśleć. Pytanie: „czy i jak mówić o chorobie” wraca jak bumerang podczas spotkań grupy terapeutycznej pod koniec hospitalizacji, tuż przed powrotem jej członków do swojego środowiska. Różne są też doświadczenia osób chorujących: czasem inni zaczynają więcej rozumieć, dają pomoc i wsparcie, częściej jednak ujawnienie faktu zachorowania budzi nieufność, onieśmiela, zniechęca, buduje dystans.

Czy wiecie, że nie każdy psychoterapeuta podejmuje się pracy z osobami, które doświadczyły psychozy? Wyniki badania, które przeprowadził zespół pod kierownictwem prof. Lidii Grzesiuk [1], wskazują, że w Polsce mniej więcej 1/3 osób, które prowadzą psychoterapię, pracuje z osobami psychotycznymi (w tym z osobami, które doświadczyły objawów schizofrenii). Wynik ten – co łatwo przeliczyć – oznacza też, że około 2/3 terapeutów w Polsce nie podejmuje się pomocy osobom z problemami natury psychotycznej. To dużo czy mało?